Η Κωνσταντινούπολη δεν είναι πλέον μέσα στην Κωνσταντινούπολη.
| 13.01.11 
Έκλεισε το πολιτιστικό έτος στην Κωνσταντινούπολη, όπως είχε ανοίξει. Στην αδιαφορία μιας υπερβολικά ευρείας πόλης για να αγκαλιάσει αυτό το συμβάν. Οι 600 εκθέσεις, συναυλίες ή παραστάσεις που οργανώθηκαν στα πλαίσια της Κωνσταντινούπολης ευρωπαϊκής πολιτιστικής πρωτεύουσας 2010, σίγουρα τόνωσαν τη καλλιτεχνική δημιουργία, επιτάχυναν το άνοιγμα μουσείων και γκαλερί και έβαλαν την Κωνσταντινούπολη στη σκηνή του παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού, φιλοξενώντας π.χ., το συγκρότημα U2 στο στάδιο Ατατούρκ. "Η Κωνσταντινούπολη αναζωογονήθηκε. Φιλοξενήσαμε περίπου 8 εκατομμύρια τουρίστες», λέει με ικανοποίηση ο Kadir Topbas, ο παντοδύναμος δήμαρχος της μητροπολιτικής περιοχής, που εκλέχτηκε το Δεκεμβρίου 2010 ως επικεφαλής της Παγκόσμιας Συνέλευσης των εκλεγμένων από τις τοπικές κοινωνίες.
Συμβολικά, η χαριστική βολή στην Κωνσταντινούπολη 2010 δόθηκε το Σεπτέμβριο, όταν ένα βράδυ, μια διμοιρία οπλισμένων βανδάλων με λοστούς και σιδερένιες ράβδους εισέβαλαν στις γκαλερί σύγχρονης τέχνης και πιο πρόσφατα στην γειτονιά της Tophane, σπάζοντας τις βιτρίνες και απειλώντας τον κόσμο με βερνίκωμα. Μια αντίδραση των κατοίκων έναντι των καλλιτεχνών, που κατηγορούνται για κατανάλωση αλκοόλ στο δρόμο, για την προώθησή της ταχείας «gentrification» (αστικός εξευγενισμός) του κέντρου της πόλης, φαινόμενο που διώχνει τα λαϊκά στρώματα του πληθυσμού από τις εστίες τους.
Αυτές οι βιαιότητες φανερώνουν προπαντός τις βαθιές αντιφάσεις που διαπερνούν την Κωνσταντινούπολη, " πόλη- κόσμος " που αποτελείται από χιλιάδες μικρά χωριά, και που χάνεται «μεταξύ του παγκόσμιου και του τοπικού», σύμφωνα με τον Caglar Keyder, πολεοδόμος στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου. Μια πόλη η οποία αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα και η διαδικασία μετασχηματισμού αφέθηκε ανεξέλεγκτη. «Η Κωνσταντινούπολις είναι μια χαοτική πόλη, που έγινε ακυβέρνητη επειδή μετατράπηκε σε σκέτο εμπόρευμα. Οι πολιτιστικές αξίες θυσιάστηκαν για το οικονομικό κέρδος», θεωρεί ο Mustafa Sönmez, αρθρογράφος στην καθημερινή εφημερίδα Τζουμχουριέτ και σκληρός αντίπαλος του ισλαμικού-συντηρητικού κόμματος που είναι τώρα στην εξουσία, ο οποίος λέει ότι φοβάται μια κατάσταση που παρασύρει σε "α λα Ντουμπάι".
Υποκείμενη στη πίεση από την αστυφιλία και την άνευ προηγουμένου οικονομική ανάπτυξη, η Μεγαλούπολη δεν σταματά να περιορίσει τα φυσικά της όριά για να συνεχίζει να καταπίνει την εξοχή και το δάσος του Βελιγραδίου που αντιστέκεται στο Βορρά. Στο βιβλίο του «Istanbul (NiL Editions, 2002)», ο Daniel Rondeau συνοψίζει αυτή τη φυγή: «μία ημέρα η Κωνσταντινούπολη πήδηξε τη μάνδρα (ο Βυζαντινός τοίχος του Κωνσταντίνου γύρω από την ιστορική πόλη). Από τότε καλπάζει. Από τα 4 εκατομμύρια στην αρχή της δεκαετίας του 1980, η πόλη φτάνει τα 15 εκατομμύρια κατοίκους τριάντα χρόνια αργότερα, αυξανόμενη, κάποια χρόνια, με ρυθμό 800 ψυχές την ημέρα.»
Η Κωνσταντινούπολη συμπυκνώνει το 20% του πληθυσμού και το 40% της οικονομικής δραστηριότητας της Τουρκίας. Ολόκληρες περιοχές έχουν κατασκευαστεί ex nihilo σε λίγους μήνες, στην ασιατική πλευρά όπως και στην Ευρωπαϊκή πλευρά, επιτρέποντας αρχιτεκτονικά σχέδια παραληρήματος: Ιαπωνικές συνοικίες, ρεπλίκες Οθωμανικών παλατιών ή την ανασύσταση της λιμνοθάλασσας του Phuket, στην Ταϊλάνδη.
Η Κωνσταντινούπολη, γιγάντια πόλις-μανιταρι είναι μια θάλασσα ικριωμάτων και γερανών, "μια μόνιμη έκθεση οικοδομικών υλικών", αναφέρει ο Burak Boysan, αρχιτέκτονας και συν-οργανωτής μιας μνημειώδους έκθεσης "Κωνσταντινούπολη 1910-2010", αφιερωμένη σε έναν αιώνα τρελής πολεοδομίας που παρουσιάστηκε στη Santralistanbul, τον παλιό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής, που έγινε ένα από τα πιο αβανγκάρντ Μουσείο της πόλης.
Οι εφημερίδες ξεχειλίσουν από τις μικρές αγγελίες που διαφημίζουν τις νέες οικίες της περιφέρειας. Στα 40 χλμ από το Βόσπορο, μια ρεπλίκα σε σκυρόδεμα των περίφημων στενών, για παράδειγμα, ξεφυτρώνει από τη γη στην ευρωπαϊκή περιφέρεια της πόλης. Το "Bosphorus City" θα είναι μια συνοικία διαμονής για τους νέους σύγχρονους οπαδούς της αστυφιλίας, όπως άλλες που κατασκευάζονται κατά δεκάδες στην Κωνσταντινούπολη, με τα γήπεδα αθλητισμού, την ιδιωτική ασφάλεια (σεκουριτάδες) τους και το Starbucks. "Το δεύτερο Βόσπορο της Κωνσταντινούπολης", επιβεβαιώνει το γυαλιστερό διαφημιστικό φυλλάδιο.
Αυτή η νέα πόλη με την γέφυρα που ενώνει δύο ηπείρους, με τις οθωμανικές βίλες kitsch που απομιμούνται τα ξύλινα παραδοσιακά yali, τις ψαροταβέρνες... με εκατοντάδες εργαζόμενους να δουλεύουν σε εργοταξιακές λάσπες σε μια προσπάθεια να βελτιώσουν την Εικόνα της. «Η ιδέα μας ήταν να ξαναδημιουργήσουμε την ζωή στα παράλια του Βοσπόρου, σε κάτι λιγότερο ακριβό. Μια συνοικία όπου βρίσκεις τα πάντα σε πέντε λεπτά, όπου θα βρίσκονται τα παιδιά της ίδιας κοινωνικής τάξης. Αυτή είναι η τάση. Είκοσι χιλιάδες άνθρωποι θα έρθουν να ζούν εδώ,» δείχνει ένας από τους πωλητές στη μακέτα αυτού του τεράστιου σχεδίου κατασκευής ακινήτων.
Ελλείψει της θάλασσας, το συγκρότημα, χτισμένο σε μια πρώην χωματερή, συνορεύει με το αυτοκινητόδρομο και σε λίγο θα συνδεθεί με μια γραμμή του μετρό. Τα 300 διαμερίσματα με θέα στο τεχνητό κανάλι πουλήθηκαν σε 10 ημέρες: 120 000 ευρώ για ένα δυάρι. Σε μια πόλη που πιάστηκε με φρενίτιδα ακινήτων, οι τιμές στέγασης πήραν φωτιά και αντίστροφα κάνουν την τύχη των Βασιλιάδων του σκυροδέματος, όλοι κοντά στο κυβερνών κόμμα. Ορισμένες κατοικίες, διακοσμημένες από τον Armani ή τον Philippe Starck, πωλούνται με 18.000 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Η φούσκα της οικοδομής, που βασίζεται σε στεγαστικά δάνεια, απειλεί να εκραγεί. Πριν από πέντε χρόνια η εξοχή βρίσκονταν ακόμη γύρω από το στάδιο του Ατατούρκ εκεί όπου τώρα στοιχίζονται πύργοι και νέα συγκροτήματα. Προηγουμένως, μικρά χωριουδάκια gecekondu, αυτές οι παραγκουπόλεις με σπίτια από στερεά υλικά, παράνομα κατασκευασμένα ανάλογα με τα κύματα μετανάστευσης, κυμαινόταν διάσπαρτα στους λόφους. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους, μετανάστες από τις αγροτικές περιοχές της Ανατολίας, έχουν μετεγκατασταθεί ή τους έδιωξαν. Οι μπουλντόζες τα ισοπέδωσαν. Αυτή η ριζική αλλαγή αποκαλύπτει μια νέα σειρά επειγουσών προκλήσεων. Οι πολιτιστικοί φάκελοι παρέμειναν σε δεύτερη μοίρα.
Η προτεραιότητα του δημάρχου, Kadir Topbas, πιστός στο πρωθυπουργό Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν: τα μέσα μαζικής μεταφορές και οι υποδομές, στα οποία έχει επενδύσει 4 δισεκατομμύρια ευρώ. Η κόλαση της αυτοκινητιστικής κυκλοφορίας στους στενούς δρόμους του Κέντρου, έχει καταστεί ο εφιάλτης των Κωνσταντινουπολιτών. Για να τον αντιμετωπίσει, η Κωνσταντινούπολη επεκτείνει το δίκτυο του μετρό και των οχηματαγωγών πλοίων, καθώς επίσης έθεσε σε κυκλοφορία ένα "Metrobus" για να αποσυμφορηθούν τα προάστια...
Μια τρίτη γέφυρα θα οικοδομηθεί στα στενά του Βοσπόρου επιπλέον μιας σιδηροδρομικής σήραγγας κάτω από τα στενά, το Marmaray, και σχεδιάζεται ένα τρίτο αεροδρόμιο. Αυτοκινητόδρομοι, εμπορικά κέντρα, νοσοκομεία, τεμενά και πανεπιστήμια αναγύρονται διαρκώς. Από τότε που ήρθε στην εξουσία, ο Kadir Topbas, αρχιτέκτων ο ίδιος, άλλαξε την όψη της Κωνσταντινούπολης. «Εάν ακολουθούμε τα πρότυπα της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η Κωνσταντινούπολη είναι μια επιτυχημένη ιστορία» διαβεβαιώνει ο Caglar Keyder.
Αλλά το "πρόγραμμα πολεοδομικού μετασχηματισμού" που σχεδιάστηκε και εφαρμόσθηκε από τη Δημαρχεία χωρίς καμία διαβούλευση αμφισβητείται ολοένα και περισσότερο. Η ιστορική χερσόνησος, όπου συγκεντρώνονται οι μεγάλες Βυζαντινές και Οθωμανικές τοποθεσίες, έγινε ένα απάνθρωπο τουριστικό πάρκο. "Είναι πιο επικερδές για την Κωνσταντινούπολη", δικαιολογεί ο Kadir Topbas.
Η γειτονιά του Sulukule, κτισμένη στους πρόποδες των Βυζαντινών τοιχωμάτων πλήρωσε το κόστος αυτής της πολιτικής. Οι Roma, που καταλάμβαναν το μέρος για μερικούς αιώνες διώχθηκαν και η αξία των οικοπέδων που μεταβιβάστηκαν στους εργολάβους πολλαπλασιάστηκε επί πέντε. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται στη Tarlabasi, ένα Κουρδικό γκέτο στην καρδιά της πόλης, όπου τα ιστορικά κτήρια θα ανακαινισθούν και θα πωλούνται σε χρυσή τιμή.
Ολόκληρες συνοικίες μετακινούνται στα περίχωρα, σε αποστειρωμένα προάστια, ενώ ταυτόχρονα στο Βορρά, στο Maslak, εμφανίζονται πύργοι γυαλιού και μετάλλου στο νέο Manhattan της Κωνσταντινούπολης. Η τουρκική κυβέρνηση επιθυμεί επίσης να μετακινήσει το οικονομικό κέντρο της χώρας, για να το εγκαταστήσει σε μία "πράσινη πόλη", η οποία θα γεννηθεί στην Ασιατική όχθη της Μεγαλόπολης.
Αυτή η καλπάζουσα αστικοποίηση προχωρεί συχνά με άναρχο τρόπο. Οι κανονισμοί κατασκευής κτηρίων τηρούνται σπάνια, σε τέτοιο σημείο που τα δύο τρίτα των κατοικιών να έχουν κατασκευαστεί, τουλάχιστον μερικώς, εκτός του νομικού πλαισίου. Αυτή είναι η περίπτωση του τεράστιου εμπορικού κέντρου με το Virgin Megastore, που άνοιξε το 2010 στον πεζόδρομο Istiklal, το νευραλγικό κέντρο της πόλης, και αριθμεί τέσσερις περισσότερους ορόφους από ότι προβλεπόταν τα σχέδια.
Σε περίπτωση σεισμού, αυτές οι παράνομες κατασκευές θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια καταστροφή μεγάλης κλίμακας. Η Κωνσταντινούπολη βρίσκεται στην άκρη ενός ενεργού σεισμικού ρήγματος που παρακολουθείται με ιδιαίτερη προσοχή και ζει με τον φόβο ενός μεγάλου σεισμού. Ο Δήμαρχος θέλει λοιπόν να την κάνει το μεγάλο εργοτάξιο του αύριο. "Θα χρησιμοποιήσουμε τον κίνδυνο σεισμού ως ευκαιρία για να ανανεωθεί η Κωνσταντινούπολη", αναγγέλλει ο Kadir Topbas. Και οι Τούρκοι γίγαντες της οικοδομής τρίβουν τα χέρια τους!
Guillaume Perrier
Istanbul n'est plus dans Istanbul
L'année culturelle s'est refermée à Istanbul, comme elle s'était ouverte. Dans l'indifférence d'une ville trop vaste pour s'approprier l'événement. Les 600 expositions, concerts, ou performances organisées dans le cadre d'Istanbul capitale européenne de la culture 2010, ont certes stimulé la création artistique, accéléré l'ouverture de musées et de galeries d'art et propulsé Istanbul sur la scène de la culture globalisée, accueillant, par exemple, le show du groupe U2 au stade Atatürk. "Istanbul est revitalisée. Et nous avons reçu environ 8 millions de touristes", se satisfait Kadir Topbas, le tout-puissant maire de l'agglomération, élu en décembre 2010 à la tête de l'Assemblée mondiale des élus locaux (CGLU).
Mais, malgré un investissement de plus de 2,2 milliards d'euros, les activités culturelles sont passées inaperçues pour l'immense majorité des habitants de cette ville tentaculaire, étendue sur une centaine de kilomètres d'est en ouest. "Nous n'avons peut-être pas réussi à toucher tout le monde. Istanbul fait la taille d'un pays", concède Kadir Topbas. La majorité des crédits de financement a été employée à la restauration de monuments anciens, le reste s'est perdu dans les méandres de la bureaucratie. Et les organisateurs ont échoué à décentraliser la culture, cantonnée dans quelques arrondissements centraux.
Symboliquement, le coup de grâce à Istanbul 2010 a été porté en septembre, lorsqu'un soir, une escouade de casseurs armés de gourdins et de barres de fer a déboulé dans les galeries d'art contemporain qui ont essaimé récemment dans le quartier de Tophane, brisant les vitrines et menaçant le public d'un vernissage. Une réaction des habitants contre les artistes branchés, accusés de boire de l'alcool dans la rue et de favoriser la gentrification rapide du centre-ville, phénomène qui chasse les classes populaires.
Ces violences révèlent surtout les profondes contradictions qui traversent Istanbul, "ville monde" composée de milliers de petits villages, agglomération perdue "entre global et local", selon Caglar Keyder, urbaniste à l'université du Bosphore. Celles d'une ville qui a grandi trop vite et dont le processus de transformation est laissé la bride sur le cou. "Istanbul est une ville chaotique, devenue ingouvernable car elle a été transformée en une simple marchandise. Les valeurs culturelles ont été sacrifiées pour le profit financier", estime Mustafa Sönmez, éditorialiste au quotidien Cumhuriyet et farouche opposant au parti islamo-conservateur au pouvoir, qui dit redouter une dérive "à la Dubaï".
Soumise à la pression de l'exode rural et à un développement économique sans précédent, la mégapole n'en finit plus de repousser ses limites physiques pour avaler la campagne et la forêt de Belgrade qui résiste au nord. Dans Istanbul (NiL Editions, 2002), Daniel Rondeau résume cette fuite : "Un jour Istanbul a sauté le mur (le mur byzantin de Constantin qui entoure la cité historique). Depuis elle galope." De 4 millions au début des années 1980, la ville atteint près de 15 millions d'habitants trente ans plus tard, croissant certaines années au rythme de 800 âmes par jour.
Istanbul concentre 20 % de la population et 40 % de l'activité économique de la Turquie. Des quartiers entiers sont construits ex nihilo en quelques mois, du côté asiatique comme du côté européen, autorisant des projets architecturaux délirants : cités japonaises, répliques de palais ottomans ou reconstitution de la lagune de Phuket, en Thaïlande.
Istanbul, gigantesque ville-champignon, est une mer d'échafaudages et de grues, "une foire permanente aux matériaux de construction", sourit Burak Boysan, architecte et coorganisateur d'une exposition monumentale, "Istanbul 1910-2010", consacrée à un siècle de folie urbaine, et présentée à Santralistanbul, l'ancienne centrale électrique devenue l'un des musées les plus avant-gardistes de la ville.
Les journaux regorgent de petites annonces et de publicités vantant les nouveaux habitats de la périphérie. A 40 km du Bosphore, une réplique en béton du fameux détroit est, par exemple, en train de sortir de terre à la périphérie européenne de l'agglomération. "Bosphorus City" sera une résidence pour jeunes urbains modernes, comme il s'en construit des dizaines à Istanbul, avec ses terrains de sport, ses agents de sécurité et son Starbucks. "Le deuxième Bosphore d'Istanbul", affirme la brochure en papier glacé.
Cette cité nouvelle a son pont à cheval sur deux continents, les villas ottomanes kitsch qui imitent les yali traditionnelles en bois, les restaurants de poisson... Des centaines d'ouvriers s'affairent dans un chantier boueux pour tenter d'affiner la ressemblance. "Notre idée était de recréer la vie au bord du Bosphore, en moins coûteux. Une cité où l'on trouve tout à cinq minutes, où vont se retrouver les enfants d'un même milieu social. C'est la tendance. Vingt mille personnes vont venir vivre ici", montre sur la maquette l'un des vendeurs de ce vaste projet immobilier.
A défaut de la mer, le complexe, bâti sur le site d'une ancienne décharge d'ordures, borde l'autoroute, bientôt rejointe par une ligne de métro. Les 300 appartements avec vue sur le canal artificiel se sont arrachés en dix jours : 120 000 euros pour un deux-pièces. Dans une ville saisie par une frénésie immobilière dévorante, le prix des logements a flambé, et fait, en contrepartie, la fortune des rois du béton proches du parti au pouvoir. Dans certaines résidences, décorées par Armani ou par Philippe Starck, des logements se vendent à 18 000 euros le mètre carré. La bulle immobilière, qui repose sur les crédits, menace d'éclater.
Il y a cinq ans, la campagne courait encore autour du stade Atatürk, là où aujourd'hui s'alignent des tours et des condominiums tout neufs. Auparavant, de petits hameaux de gecekondu, ces bidonvilles de maisons en dur, élevées illégalement au gré des vagues de migrations, s'étalaient çà et là sur les collines. La plupart de leurs occupants, immigrés des zones rurales d'Anatolie, ont été relogés ou chassés. Les bidonvilles rasés à la pelleteuse. Cette transformation radicale fait apparaître une nouvelle série de défis urgents. Les dossiers culturels sont restés au second plan.
La priorité du maire, Kadir Topbas, un fidèle du premier ministre, Recep Tayyip Erdogan : les transports et les infrastructures, dans lesquels il a investi 4 milliards d'euros. La circulation automobile infernale, dans les rues étroites du centre, est devenue le cauchemar des Stambouliotes. Pour y remédier, Istanbul étend son réseau de métro et de ferries et s'est dotée d'un "métrobus" pour désenclaver les banlieues...
Un troisième pont va être édifié sur le Bosphore, en plus du tunnel ferroviaire creusé sous le détroit, le Marmaray, et un troisième aéroport est en projet. Autoroutes, centres commerciaux, hôpitaux, mosquées et universités sont bâtis à tour de bras. Depuis son arrivée au pouvoir, Kadir Topbas, architecte de formation, a changé le visage d'Istanbul. "Si l'on s'en tient aux standards de la mondialisation néolibérale, Istanbul est une success story", assure Caglar Keyder.
Mais le "programme de transformation urbaine" imaginé et appliqué sans concertation par la mairie est de plus en plus contesté. La péninsule historique, où se concentrent les grands sites byzantins et ottomans, est devenue un parc touristique déshumanisé. "C'est plus rentable pour Istanbul", justifie Kadir Topbas.
Le quartier de Sulukule, situé au pied des murailles byzantines, a fait les frais de cette politique. Les Roms, qui occupaient le district depuis plusieurs siècles, ont été chassés et la valeur des terrains, cédés aux promoteurs, a été multipliée par cinq. Le processus se répète à Tarlabasi, un ghetto kurde en plein coeur de la ville, et dont les immeubles historiques seront rénovés et vendus à prix d'or.
L'habitat se déplace à la périphérie, dans des banlieues aseptisées, tandis qu'au nord, à Maslak, des tours de verre et de métal surgissent dans le nouveau Manhattan d'Istanbul. Le gouvernement turc souhaite également déménager le centre financier du pays, pour l'installer dans une "cité verte", qui verra le jour sur la rive asiatique de la mégapole.
Cette urbanisation galopante progresse souvent de manière anarchique. Les normes de construction sont rarement respectées, à tel point que deux tiers des habitats ont été bâtis, au moins partiellement, hors du cadre légal. C'est le cas de l'immense centre commercial, avec son Virgin Megastore, qui a ouvert en 2010 sur l'avenue piétonne Istiklal, le centre névralgique de la ville, et qui compte quatre étages de plus que ne le prévoyaient les plans.
En cas de séisme, ces constructions illégales pourraient provoquer un désastre à grande échelle. Située au bord d'une faille sismique particulièrement surveillée, Istanbul vit dans la crainte d'un grand tremblement de terre. Le maire veut donc en faire le grand chantier de demain. "Nous allons utiliser le risque sismique comme opportunité pour rénover Istanbul", annonce Kadir Topbas. Et les géants turcs de la construction se frottent les mains.
Guillaume Perrier
Article paru dans l'édition du 14.01.11
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου